La noziun da maletg extendida cumpiglia d'ina vart maletgs bidimensiunals, betg animads ed animads (p.ex. pictura, dissegn, grafica, fotografia, video, animaziun) e da l'autra vart ovras tridimensiunalas en architectura, sculptura, installaziun e performanza.
Ultra da quai vegni fatg la differenza tranter maletgs externs e maletgs interns. Maletgs interns cuntegnan ideas ed imaginaziuns, fantasias, sentiments ed associaziuns. Maletgs externs sa refereschan a purtrets, objects e fenomens da natira, cultura ed art.
La cumpetenza da maletg sto vegnir chapida sco capacitads, abilitads, enconuschientschas e tenutas che pussibiliteschan a scolaras e scolars da s'orientar en in mund ch'è caracterisà da maletgs. En l'instrucziun vegnan las scolaras ed ils scolars rendids abels d'identifitgar ils effects e las funcziuns da maletgs sco era da chapir contexts subjectiv-biografics ed istoric-culturals.
Scolaras e scolars s'acquistan ina cumpetenza da maletg, sch'els:
- imagineschan, vivan, percepeschan, analiseschan, interpreteschan maletgs (recepziun);
- sviluppeschan, projecteschan, realiseschan, concentreschan maletgs (producziun);
- classifitgeschan, cumpareglian, chapeschan maletgs (reflexiun);
- sa decleran e communitgeschan cun maletgs, discurran sur da maletgs (communicaziun).
Las scolaras ed ils scolars utiliseschan modas e manieras da pensar e da lavurar co ch'ellas vegnan applitgadas en l'art (p.ex. transfurmar, variar, cumbinar, alienar). Grazia a metodas orientadas a l'art survegnan els l'occasiun en l'instrucziun da far experientschas cun emprender ad enconuscher e cun sa fatschentar cun maletgs e cun ovras d'art. En quest connex vegnan els intimads da surpigliar perspectivas insolitas e nunusitadas, da tschertgar cunfins e da surmuntar las atgnas disas.
In process figurativ vegn inizià cun ina dumond partind d'in tema dal mund da viver e d'imaginaziun da las scolaras e dals scolars. Fenomens da natira ed art, ovras d'art contemporanas ed istoricas sco era munds da maletg analogs e digitals furman la basa per talas dumondas.
Champs tematics pussaivels èn:
- uman, figura, preschentaziun da sasezza;
- cuntrada, planta, animal;
- object, corp, spazi, architectura;
- colurs (material e fenomens);
- moviment (percepziun e preschentaziun);
- ficziun, giavischs, sentiments;
- reclama, segns, simbols.
Lezias e pensums signifitgants pussibiliteschan a las scolaras ed als scolars in emprender orientà a las cumpetenzas en ils trais champs da cumpetenza percepziun e communicaziun, process e products, contexts ed orientaziun. Ina lezia u in pensum cumpiglia ina dumonda figurativa sco era criteris da process e da product e pretenda agens maletgs sco soluziun. L'inscenaziun dal process, l'integraziun d'elements da basa figurativs (puncts, lingias, furmas; colurs; spazi; structura da la surfatscha; moviment), la tscherna da proceduras, materialias e metodas orientadas a l'art sco era la valitaziun èn aspects da la planisaziun. Bunas lezias e buns pensums inizieschan tar las scolaras ed ils scolars in'occupaziun averta, mirvegliusa e plaina plaschair d'experimentar e promovan lur creativitad e lur lingua figurativa.
En il process figurativ emprendan las scolaras ed ils scolars da sviluppar in'idea d'in maletg e da la realisar cun meds figurativs. En l'alternanza tranter percepir, pensar ed agir fan las scolaras ed ils scolars experientschas esteticas e differenzieschan uschia lur capacitad d'imaginaziun e da represchentaziun.
Els observan, descrivan e cumpareglian fenomens, objects e maletgs. Els rimnan e classifitgeschan materialias ed infurmaziuns, giogan ed experimenteschan cun elements figurativs da basa e cun proceduras. Els entran en il process ed emprovan differentas modas da proceder. Las scolaras ed ils scolars fan l'experientscha che process creativs naschan en l'alternanza dad esser surprais, sa concentrar, betg savair, decider, planisar, restar, laschar capitar, repeter, sbittar, tardivar, ristgar, disdir, betg gartegiar, cumparegliar e valitar. En quest connex s'elavuran els las cumpetenzas per sviluppar e per realisar agens maletgs sco soluziun. En il context d'art e da cultura emprendan las scolaras ed ils scolars da cumparegliar e classifitgar lur maletgs.
En l'occupaziun cun maletgs ston vegnir resguardads differents access:
- access associativ (p.ex. chadainas d'associaziuns, inventar in titel, raquintar istorgias, glista d'adjectivs, intervista fictiva);
- access descriptiv (p.ex. viadi tras il maletg, gieu Jau ves insatge che ti na vesas betg);
- access orientà a l'agir (p.ex. far suenter la gestica, la posiziun, la mimica, sonorisaziun, alienar, cumplettar e cumbinar parts dal maletg, dictat da maletg);
- access analitic (p.ex. motiv, cumposiziun dal maletg, aspects formals, moda e stil da picturar).
Accumpagnant process figurativs pretenda e promova la persuna d'instrucziun la moda da s'exprimer individualmain da las scolaras e dals scolars ed ha differentas rollas en quest connex. Quellas cumpiglian
- l'intermediaziun d'enconuschientschas spezialisadas e specificas, d'abilitads, da modas artisticas da pensar e d'agir;
- l'instrucziun ed il barat;
- la cussegliaziun e l'encuraschament;
- il pussibilitar da far experientschas esteticas;
- l'animaziun da reflectar, da contemplar maletgs e da communitgar;
- l'appreziaziun, il giudicament e la valitaziun critica.
La persuna d'instrucziun iniziescha vias d'emprender cun far experiments e scuvertas sco era situaziuns d'emprender sin basa dal chapir e da l'analisar. Ella sustegna in'occupaziun constructiva cun difficultads e bloccadas cun diriger - or d'ina tenuta da basa ch'è orientada a la promoziun - l'attenziun a pussaivladads da svilup. Ella valitescha process e products en ina moda che s'orientescha a criteris.
Experientschas da process vegnan ponderadas, documentadas e communitgadas a maun da studis, sboz, carnets da skizzas u schurnals d'emprender. Sa fatschentond cun process e products sviluppan las scolaras ed ils scolars chapientscha e stima per differentas modas da lavurar e da linguatgs figurativs.
En l'art figurativ resultan blers puncts da referiments per promover cumpetenzas transversalas. En il sectur da las cumpetenzas persunalas vegni lavurà prioritarmain vi da la:
- autonomia: las scolaras ed ils scolars emprendan ad organisar process figurativs ed a lavurar en moda concentrada e perseveranta.
En il sectur da las cumpetenzas socialas vegni lavurà prioritarmain vi da la:
- abilitad da cooperar: las scolaras ed ils scolars emprendan da realisar cuminaivlamain process figurativs e da profitar dal potenzial da la gruppa.
En il sectur da las cumpetenzas metodicas vegni lavurà prioritarmain vi da la:
- abilitad linguistica: las scolaras ed ils scolars emprendan da descriver fenomens figurativs cun noziuns tecnicas e da commentar e preschentar process e products cun in vocabulari specific.
- Schliar lezias/pensums/problems: Las scolaras ed ils scolars emprendan ad enconuscher differentas strategias per far lezias e pensums figurativs ed applitgeschan quellas intenziunadamain. En quest connex emprendan els d'acceptar sfidas, d'inventar soluziuns creativas, da trair a niz infurmaziuns e da planisar ils pass da la realisaziun.
(Guardar era Basas, chapitel Cumpetenzas transversalas.)
Tar uffants dal 1. ciclus è la midada da l'art figurativ al gieu liber fluctuanta. L'occupaziun cun proceduras fundamentalas, en spezial il dissegnar, malegiar e modellar, pussibiliteschan a l'uffant - d'elavurar e da communitgar - ordaifer furmas d'expressiun linguisticas - chaussas ch'el ha passentà e fatg tras. En l'ir enturn a moda ludica cun furmas, colurs e materialias structurescha l'uffant sias percepziuns multifaras e sviluppa uschia agens simbols signifitgants e maletgs interns. Quels furman la basa per pudair chapir simbols en maletgs, istorgias e paraulas. (Guardar era Basas, chapitel Puncts centrals dal 1. ciclus.)
